Duurzaam is anders - Met de kennis van nu moeten we andere keuzes maken, voordat het te laat is!

2. De noodzaak tot verandering

In dit hoofdstuk: het einde van alles • catastrofes van buitenaf en van binnenuit • de eindigheid van de mensheid • het eerste rapport van de Club van Rome • het bedrijfsleven en de drie P’s • milieubesef • het uitblijven van internationale maatregelen • noodzakelijke actie.

Als er iéts in het leven zeker is, dan is het wel dat niets voor altijd is. Behalve op het allerlaagste bouwsteenniveau, maar daar kom ik later op terug. Niets in de wereld zoals wij die waarnemen is voor altijd. Vergankelijkheid is een onderdeel van de fysieke wereld. U en ik, onze Aarde, onze Zon, zelfs heel ons heelal zullen ooit vergaan.

Ons heelal is miljarden jaren geleden ontstaan en zal ook weer op een termijn van miljarden jaren ophouden te bestaan. Daar zullen niet veel mensen van wakker liggen. In dergelijke termijnen denken we niet, behalve misschien astronomen en andere wetenschappers. De uitdrukking “voor de eeuwigheid” geeft goed aan hoe wij ons op de tijdlijn in dit heelal plaatsen. Eeuwen vooruitkijken stellen we al gelijk met “voor altijd”. Wij mensen hebben een beperkte tijdvisie.

In onze beleving is de Aarde groot en ons zonnestelsel (de Melkweg) onmetelijk. Ook onze ruimtebeleving is zeer beperkt. Bekijkt u om een beeld te krijgen van de werkelijkheid een van de Hubble Deep Field16 filmpjes en probeert u onze plaats in het heelal voor te stellen. We zijn nietige wezentjes in een onmetelijk groot heelal.

Aan de hand van de huidige wetenschappelijke inzichten weten we dat het heelal, onze Zon en onze Aarde op termijnen van miljarden jaren zullen vergaan. Daarmee zal uiteraard ook het leven op Aarde ophouden te bestaan. Astronomen hebben met alle waarnemingen die vooral de laatste tientallen jaren zijn gedaan een redelijk beeld van het heelal dat zich “dichtbij” buiten onze Melkweg bevindt. “Dicht” bij de Melkweg bevinden zich geen sterren van het type dat zal sterven door te exploderen in een supernova: een onvoorstelbaar krachtige sterexplosie die de ster zelf en alles om zich heen tot op grote afstand vernietigt. De dichtstbijzijnde kandidaat voor zo’n einde is Begeuze, op een veilige vijftigduizend lichtjaar van ons vandaan17. Een supernova zal niet de oorzaak zijn van het einde van de Aarde.

Uit de huidige kennis van het heelal wordt nog iets anders duidelijk; het is waarschijnlijk dat onze Aarde getroffen zal worden door een meteoor of meteoriet met fatale gevolgen voor het hogere leven op onze planeet. Eenzelfde soort incident maakte ruim 60 miljoen jaar geleden abrupt een einde aan het bestaan van de dinosauriërs. We kennen waarschijnlijk allemaal de rampenfilms die zo’n naderende ramp beschrijven. Zoek voor de aardigheid met uw zoekmachine op “meteormovie” en bekijk de resultaten. In dergelijke films wordt een naderende meteoor door een menselijke ingreep nog juist op tijd onschadelijk gemaakt, bloeit een oude romance tussen hoofdrolspelers weer op en wordt de antiheld de held van de planeet. Eind goed al goed, maar dat is Hollywoodfictie. In werkelijkheid is het succesvol en op tijd afwenden van een naderende meteoor (met de verwachte stand van de techniek in de toekomst) zeer onwaarschijnlijk.

Over hoe klein de kans is dat er binnen afzienbare tijd een meteoor nadert lopen de meningen uiteen, maar strikt genomen hebben we voor een afgewogen inschatting te weinig informatie. Er zijn een aantal flinke rotsblokken bekend die af en toe “dicht” bij de Aarde komen; potentieel gevaarlijke planetoïden (die “aardscheerders” worden genoemd). Een van de doelen van de in september 2016 gelanceerde Osiris-Rex sonde18 is informatie vergaren om te bepalen hoe aardscheerder 101955 (Bennu) afgeweerd zou kunnen worden wanneer hij op de Aarde dreigt te botsen.

Hoe groot de kans is dat er op korte termijn een kleiner object uit de ruimte de Aarde raakt weten we niet met zekerheid. Dergelijke inslagen hebben lokaal desastreuze en globaal flink verstorende gevolgen. Maar het leven zal zich herstellen, al kan dat maanden of jaren duren. Van een aantal van dergelijke inslagen wordt in geschiedschrijving verslag gedaan. De aloude angst van de Kelten dat de hemel op hun hoofden zou vallen19 was niet ongegrond.

Ook grote vulkaanuitbarstingen kunnen dergelijke, flink verstorende effecten hebben. Ook daarvan bestaan historische verslagen. Wetenschappers hebben eind 2016 vastgesteld dat de uitbarsting van de vulkaan Paektu op de grens van Noord-Korea en China in het jaar 946 de grootste was die de mensheid heeft meegemaakt20. Maar de gevolgen van die uitbarsting voor de mensheid bleven door diverse omstandigheden zeer beperkt. Een kleinere uitbarsting met voor de mens tot nu toe de grootste gevolgen vond plaats in het jaar 1783: de uitbarsting van de IJslandse spleetvulkaan Laki. Als gevolg van deze uitbarsting werd de wereldtemperatuur een graad verlaagd met misoogsten, hongersnood en misschien zelfs de Franse Revolutie als gevolg. Aardbevingen en soms lavastromen en grotere uitbarstingen herinneren ons er met regelmaat aan dat ons aardoppervlak niet overal als onveranderlijk mag worden beschouwd. Ook onze Aarde zelf is geen vast gegeven.

We leven op een planeet waar catastrofes zowel van buitenaf als van binnenuit kunnen komen. Maar een mensheidvernietigende catastrofe van dergelijke aard zal hopelijk nog erg lang op zich laten wachten.

Het is zeker dat het leven over miljoenen jaren niet het leven zal zijn zoals dat nu bestaat. Het leven is continu aan verandering onderhevig. Verandering door evolutionaire processen, al dan niet veroorzaakt door externe factoren.

Alle wetenschappelijke kennis van het ontstaan van leven en de veranderingen in het leven op Aarde maakt één feit zonneklaar: het leven op Aarde is een komen en gaan van soorten. Het zal voor sommige mensen misschien een schok zijn, maar de mens is niet het ultieme doel van het leven. Het leven heeft geen doel, het kabbelt voort, zonder andere zin dan dat het er is21. Alle overtuigingen, geloven en verhalen ten spijt schetst de onafhankelijke wetenschap een toekomst zonder mensen. (Ik gebruik de term “onafhankelijke wetenschap” hier met reden. Ik kom hier later op terug.) Vaststaat dat de mens als soort aan zijn einde zal komen. Het is alleen de vraag wanneer en hoe dat zal gebeuren.

Het natuurlijk uitsterven van soorten is direct gekoppeld aan het verdwijnen van voor die soorten geschikte leefomgevingen. Op onze leefomgeving, in de ruimste betekenis, moeten we dus zuinig zijn. Maar dat zijn we niet. De mens gaat destructief om met zijn leefomgeving. Dat besef bestaat al lang, maar is nog steeds niet omgezet in daden die het tij kunnen keren.

De brede22 bewustwording op dit terrein begon in 1972 met het rapport Limits to Growth, dat bekend werd als het eerste Rapport van de Club van Rome. Een rapport dat een toekomst schetste van de ineenstorting van het ecosysteem van de Aarde wanneer er niet snel heel veel zou veranderen. Voor het eerst waarschuwde een groep gezaghebbende wetenschappers voor de gevolgen van de bevolkingsgroei, industrialisatie, milieuvervuiling en uitputting. Er moest wat gebeuren, dat was duidelijk. Doorgaan alsof er niets aan de hand was kon niet meer. Het rapport bracht een schok teweeg die verscheidene gevolgen had:

Tegen een deel van de in het rapport genoemde milieuvervuiling werd adequaat opgetreden. Zo werd milieuwetgeving opgesteld, werden milieunormen vastgesteld en werden technieken voor zuivering en vermindering van vervuilende uitstoot ontwikkeld en geïmplementeerd.

Het besef dat wereldwijde samenwerking nodig is om de milieuproblemen op te lossen heeft ertoe geleid dat internationale onderzoeken zijn uitgevoerd en een aantal internationale conferenties over het milieu zijn gehouden. Klimaatwetenschappers stelden vast dat de Aarde opwarmt door de door mensen veroorzaakte extra CO2 uitstoot (hierover later meer). Daardoor zijn op die conferenties milieudoelen gesteld om deze CO2-uitstoot te beperken.

Tegelijkertijd zijn al direct vanaf het prille begin van het internationaal overleg economische belangen aan het aandachtsveld toegevoegd. In plaats van de drie milieuaandachtspunten waar het eigenlijk over zou moeten gaan (aantasting, vervuiling en uitputting van het milieu) werd de problematiek door de zware economische lobby omgevormd tot een primair economisch gedreven agenda. De vaak wollige taal van de verdragen werd vertaald naar praktische aandachtspunten en maatregelen voor het bedrijfsleven: de benadering met drie P’s: people (mensen), planet (planeet/milieu) en profit (opbrengst/winst), die op harmonieuze wijze gecombineerd zouden moeten worden. Wanneer de combinatie niet harmonieus is zullen de andere elementen hieronder lijden, zo is de gedachte. Wanneer bijvoorbeeld winst te veel prioriteit krijgt, zullen mens en milieu hiervan de dupe worden, bijvoorbeeld door slechte arbeidsomstandigheden of vernietiging van de natuur. Andersom ziet dit denkbeeld ook het winstoogmerk als essentieel onderdeel van ontwikkeling dat niet verwaarloosd dient te worden. Dit model, waarin economische belangen grondig zijn verankerd, is internationaal ingevoerd als “verantwoord ondernemen”.

Het internet staat vol met informatie over “de drie P’s” die vaak in een driehoek worden weergegeven. De wereld van de bedrijfsmanagement-trainingen verdient goed geld aan verantwoord ondernemen, het...